Velî, Allah dostu anlamına gelen bir tasavvuf terimidir. Kelimenin çoğulu evliyâdır. Kur’an’da Allah’ın evliyasından bahsedildiği gibi şeytanın evliyasından da bahsedilir. Müminler Allah’ın; inkârcılar ve zalimler de şeytanın evliyâsıdır.
Allah’ın velî kullarında görülen olağanüstü hallere keramet adı verilir. Kerametler tabiat kanunlarıyla açıklanamaz. Nitelikleri bakımından mûcizeye benzerler. Aralarındaki tek fark meydana geliş şekilleridir. Mûcize peygamberlerde, keramet ise velîlerde görülür. Mûcizenin de kerametin de yaratıcısı ve hakiki sahibi Allah’tır.
Bir keramet türü olan Tay (tayy), uzak bir yere bir anda gitmek, aynı anda birden fazla yerde bulunmak gibi olağanüstü durumları belirtmek için kullanılır. Kavramın mekânla ilişkisi “tayy-i mekân”, zamanla ilişkisi “tayy-i zaman, neşr-i zaman” şeklinde ifade edilir. Hz. Muhammed’in Mescid-i Harâm’dan Mescid-i Aksâ’ya, oradan da semaya yaptığı yolculuk; Hz. Süleyman’ın vezirinin bir anda Belkıs’ın tahtını Yemen’den Süleyman’ın önüne getirmesi; Ashâb-ı Kehf’in yüzyıllarca uyuduğu halde bu süreyi bir gün kadar hissetmesi tay kavramının en meşhur örneklerindendir.
Tarikatların ortaya çıkmasıyla birlikte pîrlerin ve şeyhlerin kerametleri de halk arasında anlatılmaya başlandı. Ahî Evran, Hacı Bektâş-ı Velî, Somuncu Baba gibi pek çok tarikat büyüğü böyle menkıbelerle anılmıştır. Ancak bazı görüşlere göre tay; dış dünyada değil iç dünyada gerçekleşir. Dolayısıyla da katedilen zaman ve mekân aslında kalbin hâlleri ve makamlarıdır. Yâni çeşitli aşamaların geçilmesiyle gerçekleşen bir olgunlaşma söz konusudur.
Bazı düşünürler ise tayyı, insanın varlıktaki konumu açısından değerlendirmişlerdir. Buna göre insanla âlem arasında bir ilişki vardır. Görünüşte insan ruhu bir beden tarafından kuşatılmış gibi görünse de aslında insan ruhen eşyayı kuşatmakta ve eşyaya hükmetmektedir. Velî mertebesindeki bir insanda ise bu ilişki en üst seviyedir. Tayy-i mekân gibi kerametler bunun sonucunda ortaya çıkmaktadır.
Birçok dizi ve filmde izlediğimiz ve çeşitli kitaplarda okuduğumuz olaylara esin kaynağı olan şey de tay kavramına ait örneklerdir.